صندوق پژوهش و فناوری شریف در سال 1389 با هدف سرمایه‌گذاری و حمایت از کارآفرینان در مراحل پیش‌رشد، رشد و رشدیافته و ایجاد کسب‌وکارهای ایرانی دانش بنیان و صادرات محور تشکیل شد و با گذشت یک دهه از فعالیتش، توانسته در جایگاه مناسبی در تامین مالی دانش بنیان کشور قرار گیرد.
به گزارش روابط‌عمومی پارک علم و فناوری شریف، صندوق و پژوهش و فناوری شریف با سرمایه‌گذاری در بیش از 10 شرکت به‌طور مستقیم و غیرمستقیم، ارایه ضمانت نامه در قالب تضمین قراردادهای شرکت‌های دانش‌بنیان و تسهیلات برای بیش از 1000 شرکت و ارائه خدمات مشاوره صادراتی به میزان مجموعا هزار میلیارد تومان در سال 1399 توانسته گام‌های بزرگی در جهت سرعت بخشیدن به رشد اقتصاد دانش‌بنیان در کشور بردارد. در همین راستا به مناسبت هفته پژوهش در گفت‌وگو با «دکتر سید مهدی سادات‌رسول، مدیرعامل صندوق پژوهش و فناوری شریف» به بررسی وضعیت زیست‌بوم اقتصاد دانش‌بنیان و نقش‌آفرینی صندوق پژوهش و فناوری شریف در این اکوسیستم پرداخته‌ایم که در ادامه می‌خوانید:
در حال حاضر اکوسیستم اقتصاد دانش‌بنیان نسبت به اقتصاد کشور در چه شرایطی قرار دارد؟
سال گذشته در اکوسیستم اقتصاد دانش‌بنیان مجموع فروش بیش از ۶ هزار شرکت دانش‌بنیان موجود در کشور بالغ بر240 هزار میلیارد تومان بود که این میزان تقریبا 7/0 درصد از کل سهم تولید ناخالص داخلی کشور است. از سال 94 میزان رشد تولید ناخالص داخلی به نرخ جاری حدود 14 درصد در هر سال بوده است؛ این نکته لازم به ذکر است که از نظر ارزی کاهش داشته‌ایم و این رشد مربوط به نرخ جاری و ارزش ریالی تولید ناخالص داخلی کشور است. همچنین، در دو سال اخیر تقریبا رشد 100درصدی فروش شرکت‌های دانش‌بنیان را شاهد بوده‌ایم. با تداوم این رشد 100 درصدی برای 4 سال آتی و با در نظر گرفتن رفع مشکلات ساختاری و فرایندی رشد، حجم اقتصاد دانش‌بنیان تا سال 1404 می‌تواند به سهم 7 درصدی از تولید ناخالص داخلی برسد. به عبارت دیگر، پیش‌بینی میزان فروش اقتصاد دانش‌بنیان در سال 1404، 28 برابر به سال 1399 است. این امر اگر محقق شود ثمرات قابل توجهی برای کشور خواهد داشت که می‌توان به کاهش مهاجرت، افزایش صادرات غیرنفتی، تولید اشتغال پایدار و دارای ارزش افزود بالاتر، افزایش امید و نشاط کاری جامعه اشاره کرد.
سهم اقتصاد دانش‌بنیان در صادرات کشور چه میزان است؟
در بخش صادرات کشور طی سال‌های گذشته شاهد نرخ نزولی بوده‌ایم به نحوی که تقریبا نرخ رشد مرکب (CAGR) سالی 6 درصد کاهش صادرات داشته‌ایم اما سهم صادرات اقتصاد دانش‌بنیان در همین مدت حدود 34 درصد رشد یافته است که این نشان از ظرفیت بالا برای اتکای بیشتر صادرات کشور به این دسته از کالاها و خدمات و ورود سرمایه گذارانی که به بازدهی دلاری می اندیشند، دارد. حتی در سال گذشته با وجود شدت گرفتن تحریم‌ها شاهد رشد ۴ درصدی صادرات دانش بنیان‌ها و تحقق بیش از یک میلیارد دلار صادرات مستقیم بودیم که نشان از مقاومت اقتصاد دانش‌بنیان در مقابل تحریم‌ها نسبت به سایر سبد های صادراتی کشور است. در سال 98 حدود 960 میلیون دلار و سال گذشته یک میلیارد دلار در بخش اقتصاد دانش‌بنیان صادرات حاصل شده که این رقم نشان از سهم تقریبی 3 درصدی اقتصاد دانش‌بنیان از صادرات کل کشور است.
برای توسعه و سرعت بخشیدن به رشد اقتصاد دانش‌بنیان بر چه بخش‌هایی باید تمرکز کرد؟
در دنیا به‌طور معمول سهم عمده صادرات متعلق به شرکت‌های بزرگ است. این در حالی است که شرکت‌های دانش‌بنیان اغلب شرکت‌های کوچک و متوسط هستند؛ بنابراین نقش صنایع دانش‌بنیان در صادرات شرکت‌های بزرگ به گونه‌ای است که به‌طور مثال، دانش‌بنیان‌ها یک قطعه تولید می‌کنند که در ساخت خودرو به کار گرفته می‌شود و شرکت‌های خودروساز اقدام به صادرات خودرو می‌کنند (دانش‌بنیان‌ها توانمندساز سایر بخش‌های اقتصاد). در بخش دیگر شرکت‌های کوچک و متوسط دانش‌بنیان به‌طور مستقیم اقدام به صادرات می‌کنند (پیشران صادرات). تفاوت این دو بخش در این است که شرکت‌های بزرگ با حجم منابع زیاد اقدام به رقابت صادراتی می‌کنند اما شرکت‌های کوچک و متوسط براساس یک مزیت و دانش خاص و توانمندی که در آن حوزه دارند اقدام به صادرات می‌کنند. در این بخش به دلیل تخصص به کار گرفته شده حاشیه سود بسیار بالاتر از شرکت‌های بزرگ است؛ بنابراین برای آنکه سرعت رشد اقتصاد دانش‌بنیان از سرعت تولید ناخالص داخلی بیشتر شود باید بر صادرات مستقیم از شرکت‌های کوچک و متوسط دانش‌بنیان هم وزن بالایی را قایل شویم. اینجاست که اهمیت صندوق‌های پژوهش و فناوری مشخص می‌شود تا با حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان بستر مناسب برای صادرات مستقیم را فراهم کنیم.
صندوق پژوهش و فناوری شریف در اکوسیستم اقتصاد دانش‌بنیان چه نقشی دارد؟
صندوق براساس ترکیب سهامداری ۳ مسیر تسهیل فضای شرکت‌های دانش بنیان و فناور را در دست دارد؛ رکن اول حمایت از شرکت‌ها در راستای تقویت زنجیره‌های صادراتی است که شامل اعطای تسهیلات و صدور ضمانتنامه با شرایط تسهیل شده برای شرکت‌ها و با رویکرد ارزیابی رشد پایدار آتی آنها می‌شود. در بخش تسهیلات بالغ بر 100 میلیارد تومان تسهیلات اعطا شده است. یکی از مشکلات شرکت‌های دانش‌بنیان تامین وثیقه برای دریافت تسهیلات است که عمده فعالیت صندوق در این حوزه معطوف به تسهیل شرایط برای شرکت‌ها از طریق تضمین شرکت‌ها نزد شبکه بانکی است. ارزیابی صندوق برای ارائه تضامین نیز برخلاف بانک‌ها که گذشته‌نگرند، آینده‌نگر است. رکن دوم فعالیت‌ها تمرکز بر واحد‌های ناحیه نوآوری شریف است که در این بخش علاوه بر ارائه تسهیلات و اعطای ضمانتنامه تسهیلات استقرار برای کلیه شرکت ها درناحیه شریف و احیانا سرمایه‌گذاری در شرکت‌های فناوری اطلاعات و زیست فناوری ناحیه و یا Spinout از دانشگاه شریف به صورت خاص می‌باشد. در این راستا یکی از پروژه‌های بزرگی که تامین مالی کرده‌ایم، بخشی از پروژه ساخت برج فناوری طرشت است. یکی دیگر از پروژه‌های استقرار کمک به ساخت و تجهیز ساختمان شرکت‌های فاوا در پارک فاوا در جاده تهران-کرج بود.
شیوه تامین مالی این پروژه‌ها به چه شکل بوده است؟
شیوه تامین مالی این پروژه‌ها در ظاهر آسان است اما تامین مالی است که معمولا به دلیل لزوم نوآوری در فرایندهای ارزیابی، توثیق و فرایندها بانک‌ها به آن ورود نمی‌کنند. به‌طور مثال، برج فناوری طرشت به دلیل اینکه ساخت آن به اتمام نرسیده بود امکان ترهین املاک عملا وجود نداشت. به همین دلیل یک پروتکل حقوقی خاص برای این پروژه تعریف کردیم تا براساس آن اقدام به تامین مالی این پروژه‌ها کنیم. به‌طور مثال، حجم تامین مالی پروژه برج فناوری حدود 30 میلیارد تومان بود که تامین منابع از سوی صندوق نوآوری و شکوفایی انجام شد اما ارزیابی و پذیرش ریسک اعتباری و طراحی فرایند جدید حقوقی آن از سوی صندوق پژوهش و فناوری شریف صورت گرفته است.
یکی از شعار‌های صندوق پژوهش و فناوری شریف کاهش هزینه‌های تامین مالی است، این امر چگونه صورت می‌پذیرد؟
تفکر غالب در زمینه کاهش هزینه مالی مربوط به کاهش کارمزد‌هاست اما این موضوع فقط به کارمزد‌ها خلاصه نمی‌شود و علاوه بر آن کاهش زمان دستیابی شرکت به تامین مالی و یا تضمین مورد نیاز یکی از موارد کلیدی می‌باشد. در شرایط تورمی زمان‌بر بودن فرآیندهای مختلف نهادهای مالی از جمله ترهین وثیقه برای شرکت‌ها هزینه‌بر است و ممکن است به میزان قابل توجهی شرکت‌ها را متضرر کند. هدف ما تسریع و تسهیل در ارائه خدمات و تسهیلات با حداقل وثیقه است. از سوی دیگر تسهیلات صندوق بلند‌مدت‌تر از تسهیلات بانکی است و با نرخ‌های پایین‌تر از تسهیلات بانکی این تسهیلات ارائه می‌شود.
یکی دیگر از خدمات صندوق ارائه مشاوره‌های صادراتی است، این خدمات در چه سطح و چگونه صورت می‌گیرد؟
یکی از خدمات صندوق، مشاوره‌های صادراتی و اجرایی به شرکت‌هاست. با ارزیابی عملکرد شرکت‌ها از سوی کارشناسان راهکارهای مختلف همچون ورود به بازار سرمایه برای تسهیل و توسعه صادرات ارائه می‌شود. به‌طور مثال، برخی شرکت‌ها با حجم منابع روبه‌رو می‌شوند شیوه و میزان هزینه‌کرد این منابع برای توسعه یا تمرکز بر افزایش فروش و . . . از جمله مواردی است که در مشاوره‌های کارشناسی به شرکت‌ها ارائه می‌شود.
چه تعداد شرکت دانش‌بنیان صادرات‌محور از صندوق خدمات دریافت کرده‌اند؟
در حال حاضر حدود 500 شرکت دانش‌بنیان مطرح صادراتی در حوزه اقتصاد دانش‌بنیان در حال فعالیت هستند که صندوق تقریبا بیش از 100 شرکت از این شرکت‌ها تعامل دارد. به عبارت دیگر، بیش از 20 درصد شرکت‌های صادراتی را زیر پوشش خدمات خود قرار داده‌ایم. سال گذشته صندوق پژوهش و فناوری شریف در حجم خدمات رتبه نخست را در سطح کشور به دست آورد.
صندوق به چه شکل در بخش سرمایه‌گذاری ورود کرده و عمده تمرکز بیشتر روی چه صنایعی است؟
در حوزه سرمایه‌گذاری جسورانه عمده تمرکز ما بر صنایع آی‌تی و داروی پیشرفته است. به‌طور مثال، یکی از سرمایه‌گذاری‌های انجام شده در صنعت آی‌تی مربوط به شرکت «شب» است که به نوعی یکی از بهترین و مطمئن ترین اجاره‌گاه های ویلا در کشور برای اشخاص(B2C) و ادارات رفاه نهادهای حقوقی (B2B) است. در دو سه شرکت دارویی پیشرفته نیز سرمایه‌گذاری غیرمستقیم شده که می‌توان به شرکت «سپید طب» اشاره کرد. این بخش‌ها مربوط به سرمایه‌گذاری جسورانه در لایه میانی است. سطح سرمایه‌گذاری‌ها نیز به این شکل است که به میزان 4 تا حدود 8 میلیارد تومان به‌تنهایی سرمایه‌گذاری می‌کنیم و تا میزان حدود 25 میلیارد تومان به صورت مشارکتی یا سرمایه گذاری مشترک اقدام به سرمایه‌گذاری می‌کنیم. به‌طور کلی در 10 شرکت تاکنون سرمایه‌گذاری مستقیم و غیرمستقیم داشته‌ایم. تا کنون با صندوق مالی توسعه تکنولوژی، تامین سرمایه تمدن، سرمایه گذاری بهمن، فینوا، شناسا سرمایه گذاری های مشترک داشته ایم.
چرا صندوق‌های تخصصی اغلب به اعطای تسهیلات می‌پردازند و کمتر وارد سرمایه‌گذاری می‌شود؟
دلیل اول به ساختار فرهنگ اقتصادی جامعه برمی‌گردد. مردم که شامل سرمایه‌های خرد در ساختار اقتصادی هستند اغلب به دنبال سودهای کم اما قطعی و کوتاه‌مدت هستند. به عبارت دیگر، مردم ترجیح می‌دهند سرمایه‌شان را در بانک‌ها بگذارند و سود کم ولی پایدارو مستمر بگیرند و در عمل در مقایسه بانرخ تورم ضرر کنند اما خودشان توجه کمی به این ضرر دارند، این درحالی است که با صبر در سرمایه‌گذاری ممکن است پس از ۳ سال سود بسیار مناسبی عایدشان شود. دلیل دوم این است که در ساختار اقتصادی ایران سرمایه‌گذاری در بخش اقتصاد کارآیی‌محور معمولا همراه با زیان است. علت این امر نیز به دلیل ساختار اقتصادی کشور در ثبات چندساله نرخ ارز و جهش ناگهانی پس از چند سال است. در زمان ثبات نرخ ارز کشوری که با تورم روبه‌رو است، و برای مثال کالای وارداتی چینی بازار را در دست می‌گیرد و اجازه رقابت نمی‌دهد و شرکت‌ها پس از دو سال به دلیل حاشیه سود اندک و تورم غالب در اقتصاد ورشکسته می‌شوند. سرمایه‌گذاری در صنایع های‌تک نیز حاشیه سود بالایی دارد اما چون بازه بازگشت سرمایه طولانی است فرهنگ غالب در اقتصاد که به آن اشاره کردم پذیرایی این‌گونه سرمایه‌گذاری‌ها نیست. در واقع می خواهم بگویم در صورت ورود باد دید بلند مدت به این حوزه و توسعه ابزارهای تامین مالی مناسب هم برای مردم هم برای کشور اتفاقات بسیار بهتری رقم خواهد خورد و ظرفیت های بیشمار مردمی و دانشی منجر به افزایش سطح کیفیت زندگی اجتماعی مردم خواهد شد.
ارزیابی شما از سهامداری دانشگاه‌ها در صندوق‌های تخصصی چگونه است؟
براساس مطالعات انجام شده روی دانشگاه‌های بزرگ دنیا سرمایه‌گذاری‌های مستقیم انجام شده در بخش‌های مختلف چندان موفق نبوده جز چند دانشگاه محدود که یکی از آنها دانشگاه کلمبیا در بخش زیست‌فناوری بوده است؛ بنابراین یک الگوی استاندارد برای ورود دانشگاه به بخش سرمایه‌گذاری وجود ندارد و عمده سهامداری دانشگاه‌ها دنیا براساس رویالتی های مختلف 4 تا ۵ درصدی یا مدل های دیگری غیر از سهامداری صورت می‌گیرد. یکی از راه‌های درآمدزایی و سرمایه‌گذاری، تمرکز بر آزمایشگاه‌هاست که اگر خارج از محدوده جغرافیایی دانشگاه ولی نزدیک به دانشگاه فعالیت کنند شاید درآمدزایی مناسبی برای دانشگاه داشته باشد. به عبارت دیگر، زیرساخت پژوهش اگر از سوی دانشگاه تامین شود می‌توان از خروجی پژوهش‌ها حق انتفاع دریافت کرد. دانشگاه شریف یکی از دانشگاه‌های پیشران در این حوزه است اما این موضوع به این معنا نیست که نیاز به یک بازمهندسی فرایندهای تجاری سازی حوزه فناوری ندارد. این بازمهندسی هم در ساختار سازمانی، ساختار فرآیندی و اجرایی، تجهیزاتی و نیروی انسانی باید به صورت مستمر صورت بگیرد.
چالش اصلی صندوق‌های تخصصی چیست؟
یکی از چالش‌های سرمایه‌گذاری در این حوزه نبود تعاملات لازم بین شرکت‌ها و استفاده از تجربیات یکدیگر است، نکته دیگر تکمیل نبودن زنجیره ارزش در این حوزه است که منجر به بهینه نبودن هزینه‌ها می‌شود. از سوی دیگر، ساختار اقتصادی به نحوی است که منابع دیرتر از پروژه‌ها به دست صندوق‌ها می‌رسد. به‌طور مثال، اگر 50 میلیارد امروز دو سال پیش وجود داشت خیلی سرمایه‌گذاری‌های بهتری می‌توانست انجام شود. از سوی تحریم‌ها باعث شده ورود به برخی صنایع های‌تک ریسک سرمایه‌گذاری را بالا ببرد.
