کارآفرینی و دغدغه در یک حوزه خاص، نقش مؤثری در شکل‌گیری استارت‌آپ‌های ایرانی دارند. کارآفرینی ایران با چالش‌های گوناگونی همراه است؛ این موضوع سبب می‌شود تا تمایل کمتری برای ورود به این عرصه وجود داشته باشد. همچنین ریسک‌پذیری پایین و ترس از روبرو شدن با شکست، به‌ویژه در مشاغل نوظهور مانند کسب‌وکارهای اینترنتی و شرکت‌های استارت‌آپی، تمایل برای کارآفرینی را کم می‌کند. فعالان استارت‌آپی معتقدند، رشد استارت‌آپ‌ها در ایران نه تنها می‌تواند زمینه کارآفرینی برای دانش‌آموختگان دانشگاه‌ها را فراهم کند، بلکه زمینه‌ساز ترویج کارآفرینی در میان جمعیت جوان هم می‌شود.
پوریا تورکش، فعال استارت‌آپی و مؤسس «بسازیم» از استارت‌آپ‌های ساکن در شتاب‌دهنده پارک علم و فناوری دانشگاه صنعتی شریف، درباره چرایی ورود و زمینه شکل‌گیری فعالیت خود گفت: علاقه‌مندی به کارآفرینی باعث شد تا استارت‌آپ خود را تأسیس کنم. پیش از شکل‌گرفتن استارت‌آپ “بسازیم”، تلاش‌هایی کرده بودم، اما هربار شکست خوردم. در یک شرکت دانش‌بنیان که در زمینه ساخت قطعات فعالیت می‌کرد، اشتغال داشتم و مسئولیت طراحی و برون‌سپاری قطعات را برعهده داشتم. به واسطه تجربه اشتغال و مواجهه با مشکلات در ساخت قطعات، احساس کردم در زمینه برون‌سپاری و ساخت قطعات دغدغه دارم.
در دسترس نبودن بانک اطلاعاتی جامع از قطعه‌سازان، مشکلاتی را برای مشتریان ایجاد می‌کند. به گفته تورکش، یک نفر مدعی ساخت قطعه‌ای می‌شد، اما توانایی لازم برای ساخت آن را نداشت. هنگامی که کار نهایی را تحویل می‌داد، با قطعه سفارش داده‌شده، تفاوت فاحشی داشت. این مسائل و مشکلات باعث شد به فکر جمع‌آوری اطلاعات از قطعه‌سازان مختلف بیفتم. همین مسائل و مشکلات بود که ایده ساخت یک استارت‌آپ در زمینه ساخت و تولید را شکل داد.
عدم اعتماد در گام‌های نخست
استارت‌آپ‌ها با مشکلات و مسائل مختلفی روبرو هستند. جذب و تعامل عوامل خارج از تیم برای همکاری و پیشبرد شرکت را باید از مشکلات مهم استارت‌آپ‌ها دانست. به نظر می‌رسد، شرکت‌های استارت‌آپی به روش‌های مختلف مثل آگهی یا عضوگیری میدانی می‌توانند عده‌ای را مجذوب طرح خود کنند. شرکت‌ها در این مرحله به دلیل عدم اعتماد به استارت‌آپ‌ها با مشکل روبرو هستند.
این فعال استارت‌آپی توضیح داد: برای جذب قطعه‌ساز نیاز بود تا با افراد زیادی صحبت کنم تا زمینه فعالیت با آنها فراهم شود. من با ۱۶۰ قطعه‌ساز صحبت کردم اما تنها ۱۱ نفر حاضر به همکاری با ما شدند. عملکرد آنها را در تحقیقات میدانی و گفتگوی رودرو ارزیابی کردم. همچنین پیداکردن مشتری را باید از دیگر مشکلات اساسی دانست، این موضوع مثل داستان «مرغ و تخم‌مرغ» است، یعنی باید ابتدا مشتری را پیدا کنیم و سپس با قطعه‌سازی که مهارت ساخت سفارش را داشته باشد، گفتگو کنیم. به طور قطع، استارت‌آپ‌های دیگر نیز با مشکل مشتری یا عامل کننده‌کار روبرو هستند.
طرح صیانت و مشکلات استارت‌آپ‌ها
طرح «صیانت از حقوق کاربران»، زمینه فعالیت شرکت‌های استارت‌آپی را محدود می‌کند. مهم‌ترین موضوع برای موفقیت یک استارت‌آپ این است که بنیان و اسکلت درستی برای آن شکل بگیرد تا بتوانند به حیات خود ادامه دهند. دسترسی به فضای مجازی و محدود ماندن به اینترنت داخلی مانع رشد استارت‌آپ‌ها هستند، زیرا مهیا بودن بستر مناسب اینترنتی را باید بنیان و عامل اصلی حیات این شرکت‌ها دانست. او درباره این موضوع توضیح داد: فعالیت استارت‌آپی خود را با استفاده از بستر فضای مجازی آغاز کردم و با بهره‌گیری از این فضا توانستم با نقطه نظرات چندین مشتری آشنا شوم. همچنین اطلاعات خود درباره بهتر شدن شرایط را ارتقاء دادم.
به گفته تورکش، بسیاری از مردم در یکی از شبکه‌های اجتماعی حساب کاربری دارند. اگر محدودیت در فضای مجازی وجود داشته باشد، تمامی استارت‌آپ‌های نوپا محکوم به شکست هستند. بستر فضای مجازی، یکی از ارزان‌ترین راه‌های دیجیتال مارکتینگ است که فرصت معرفی کردن را در اختیار شرکت‌ها قرار می‌دهد. اگر چنین فضایی مهیا نباشد، شرکت‌ها فرصت معرفی خود را از دست می‌دهند و برای معرفی فعالیت‌های خود باید هزینه زیادی پرداخت کنند.
ضعف در کار تیمی و شکست استارت‌آپ‌ها
کار تیمی، یکی از مؤلفههای مهم شرکت‌های استارت‌آپی است. این موضوع می‌تواند یک استارت‌آپ را موفق کند یا زمینه‌ساز شکست آنها شود. به نظر می‌رسد، ضعف ایرانی‌ها در کار تیمی باعث شده تا فعالیت در این شرکت‌ها نیز تحت تاثیر قرار گرفته و باعث شکست آنها شود. همچنین ناکارآمدی سیستم آموزشی ایران چه در تحصیلات مقدماتی چه آکادمیک، زمینه‌ساز ضعف در کار تیمی می‌شود، زیرا اهمیت کار تیمی آموزش داده نمی‌شود.
این فعال استارت‌آپی گفت: معتقدم، «ساخت تیم» را باید بزرگترین مشکل دانست. تضاد فکری میان اعضای تیم سبب بروز مشکلاتی می‌شود که مدیریت و کنترل شرایط را سخت می‌کند. اگر تیم قوی باشد، ولی ایده چندان قوی نداشته باشند، می‌توانند در کنار یکدیگر کار را به جلو ببرند. کار تیمی و همکاری در ایران تعریف چندانی ندارد و وظایف به درستی تعریف نمی‌شود. هسته موجود تیم ما چندین بار پوست‌اندازی کرد تا تیم فعلی درکنارهم جمع شوند.
وی تأکید کرد: اساتید دانشگاه‌ها به طور معمول پروژه‌ها را به صورت انفرادی تعریف می‌کنند، اگر شرایطی فراهم شود تا پروژه به صورت تیمی یا حتی درگیر شدن تمام دانشجویان یک کلاس باشد، نتیجه‌ای مثبت خواهد داشت. دانشجویان با مفهوم کار تیمی آشنا خواهند شد و هرکدام بخشی از کار را انجام خواهد داد.
تمایل به مهاجرت و استارت‌آپ گریزی
رغبت دانش‌آموختگان دانشگاه‌ها به مهاجرت به امید زندگی بهتر سبب شده تا انگیزه کمتری برای تشکیل استارت‌آپ داشته باشند. تورکش توضیح داد: فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌ها ترجیح می‌دهند که در بازار کار ایران حضور نداشته باشند و وارد کشورهای خارجی شوند تا دغدغه کمتری درباره آینده خود داشته ابشند.
استارت‌آپ‌ها با چالش‌هایی روبرو هستند که پیش‌بینی آینده را دشوار می‌کند. ماهیت استارت‌آپ با چالش همراه است؛ یعنی نمی‌توان شکست یا پیروزی را پیش‌بینی کرد. همین مسائل سبب می‌شود تا بسیاری، وارد عرصه فعالیت استارت‌آپی نشوند. همچنین گروهی به واسطه شکست‌های چندین‌باره خود در تأسیس یک شرکت استارت‌آپی، دیگر تمایلی برای ارائه ایده جدید و تبدیل آن به یک استارت‌آپ نداشته باشند.
تورکش توضیح داد: حدود ۹۶ درصد از استارت‌آپ‌ها شکست خورده‌اند. تجربه نشان می‌دهد، شکست در تأسیس استارت‌آپ‌ها باعث می‌شود دیگر تمایلی برای همکاری با یک استارت‌آپ وجود نداشته باشد. همچنین کسانی که در این زمینه تجربه‌های ناموفقی دارند، باعث می‌شود که روند صعودی استارت‌آپ به کندی طی می‌شود. توقع را دلیل شکست استارت‌آپ‌ها می‌دانم. من به کسانی که خواهان فعالیت در زمینه کسب و کار استارت‌آپی هستند، توصیه می‌کنم که سطح توقعات خود را پایین بیاورند.
فضای اشتراک عاملی است تا شرکت‌ها با محدودیت‌هایی به ویژه در زمینه ساخت روبرو شوند. این عضو تیم بسازیم در این‌باره توضیح دادند: تمامی اجاره‌بهای سوله کارگاهی به صورت شخصی پرداخت می‌شود؛ اما یک میز در شتاب‌دهنده شریف داریم که برای برگزاری جلسات کاربرد دارد. شتاب‌دهنده شریف چتر حمایتی خود را برای ما گسترده است.
حمایت نباشد، استارت‌آپ‌ها فقط ایده می‌ماند
استارت‌آپ‌ها با مشکلاتی روبرو هستند که بیشتر جنبه عمومی دارد یعنی فارغ از زمینه فعالیت با آن روبرو می‌شوند. برخی از مشکلات نیز محدود به زمینه فعالیت شرکت است. تورکش در این خصوص گفت: تمامی شرکت‌های استارت‌آپی به سختی خود را معرفی می‌کنند. به واسطه ماهیت کار خود باید با شرکت‌های مخابراتی یا تله‌کم چه در بخش خصوصی یا دولتی ارتباط برقرار کنیم اما از دسترسی به بانک اطلاعاتی محروم هستیم. برای حل این مشکل به پارک علم و فناوری شریف هم مراجعه کردیم اما هیچ منبع اطلاعاتی در اختیار ما قرار نگرفت. دسترسی به بانک اطلاعات این شرکت‌ها برای برقراری ارتباط، یکی از مشکلات اساسی ما است.
به طور قطع فعالان اکوسیستم استارت‌آپی مثل بسیاری از گروه‌های اجتماعی و صنوف مختلف از دولت خواسته‌هایی دارند تا زمینه رشد و شکوفایی بیشتری داشته باشند. این فعال استارت‌آپی توضیح داد: افزایش سطوح حمایتی، مهم‌ترین تقاضای ما از دولت است. استارت‌آپ‌های متعددی در مرحله ایده باقی می‌مانند، اگر حمایت‌ها افزایش یابد، ایده‌ها می‌تواند وارد مرحله عملی شوند. همچنین مراحل اخذ مجوز از وزارت صنعت، معدن و تجارت سخت و با چالش همراه است. استارت‌آپ‌ها با مشکلات فراوان داخلی و بیرونی مواجه می‌شوند، از دولت می‌خواهیم، استارت‌آپ‌ها را در حل مشکلات خارجی یاری کنند، مشکلات داخلی را خودمان حل می‌کنیم. بار دیگر می‌گویم، دولت در روند کار سنگ‌اندازی نکند.
بدون حمایت‌ها، هزینه‌ها و ریسک افزایش می‌یابد
حمیدرضا حسینی، مدیر شتاب‌دهنده پارک علم و فناوری دانشگاه صنعتی شریف نیز درباره حمایت‌های این مرکز از شرکت‌های استارت‌آپی گفت: شتاب‌دهنده شریف از بهار سال ۹۳ فعالیت خود را آغاز کرد و در آستانه هشت سالگی قرار دارد. از زمان تأسیس این مرکز تا به امروز، حدود ۱۶۰ استارت‌آپ از حمایت‌ها برخوردار شده‌اند. خدمات ارائه‌شده در شش سرفصل طبقه‌بندی می‌شود. در حال حاضر، ۱۵ استارت‌آپ در شتاب‌دهنده حضور دارند. همچنین شرکت‌های نوپا و رشدیافته به غیر از استارت‌آپ‌ها در این مجموعه حضور دارند که تعداد آنها در مجموع به ۱۵۰ مورد می‌رسد.
مدیر شتاب‌دهنده شریف خاطر نشان کرد: نخستین سرفصل، ارائه فضای کار اشتراکی مثل میز و اینترنت در فضای داخلی دانشگاه است که در اختیار گروه‌ها قرار می‌گیرد. دومین سرفصل، ارائه کمک هزینه‌های مالی است که در اکوسیستم نوآوری با نام «بذرمایه» شناخته می‌شود. سرمایه اولیه به منظور شروع کار، توسعه محصول و بازاریابی در دسترس گروه‌های استارت‌آپی قرار داده می‌شود. ارائه زیرساخت‌های «توسعه محصول» سومین خدمتی است که گروه‌های هدف دریافت می‌کنند. این زیرساخت‌ها هم به صورت نرم‌افزای و سخت‌افزاری است. ساخت یک محصول به زیرساخت‌هایی مثل فضای کارگاهی و تجهیزت نیاز دارد که برای ساخت نمونه اولیه در دسترس استارت‌آپ‌ها قرار می‌گیرد.
به گفته مدیر شتاب‌دهنده شریف، چهارمین سرفصل نیز ارائه خدمات مشاوره‌ای است. شتاب‌دهنده شریف به مجموعه‌ای از مشاوران متخصص دسترسی دارد که برای توسعه محصول، توسعه بازار، بازاریابی، مسائل حقوقی، جذب سرمایه و تامین مالی به شرکت‌ها خدمات مشاوره ارائه می‌دهد. برگزاری دوره‌های آموزشی پنجمین سرفصل است. ششمین سرفصل، کمک و تسهیل‌گری برای بهره‌مندی از سرمایه‌گذاران بخش خصوصی و جذب سرمایه است.
حسینی باور دارد، یک ایده موفق استارت‌آپی چندین پارامتر دارد. تشکیل تیمی قدرتمند که قابلیت فنی و اجرایی داشته باشد تا بتواند ایده را به محصول تبدیل کند و آن را به بازار ارائه دهد، یک ویژگی بسیار مهم است. بنابراین توسعه محصول و شناسایی بازار یک پیش‌شرط است. این شرط و شروط لازم است که خدمات ارائه شده از سوی شتاب‌دهنده شریف به آنها کمک کند که با سرعت بیشتر و ریسک کمتر کار خودشان را پیش‌برند. شتاب‌دهنده شریف به نحوی نقش کاتالیزور را ایفا می‌کند. این احتمال وجود دارد که یک ایده بدون حمایت‌های مرکز موفق شود، اما هزینه‌های بیشتری بر آنها تحمیل می‌شود و با ریسک بیشتری روبرو هستند. تیم‌های دانشجویی یا کسانی که تجربه ناکافی در فضای کسب‌وکار دارند، بسیاری از استارت‌آپ‌ها را تشکیل می‌دهند. خدمات مشاوره‌ای و شبکه که در بستر این شتاب‌دهنده ارائه می‌شود و فرصت مشاوره با تیم‌های هم‌رده یا گروه‌های موفق، زمینه مناسبی برای تیم‌های استارت‌آپی است تا خلاء دانش و تجربه در مبحث کسب و کاری را پوشش دهند و ریسک کمبود تجربه کسب‌وکاری را جبران کنند.
